نویسنده: مختار (راهب)

ولایت فراه در اعصار گذشته در حوزۀ سکاستین ( سیستان ) و آریانه ( خراسان ) از لحاظ تمدن، موقعیت و نفوس، از بلاد معروف و معمور در منطقه شناخته شده است.

سرزمین پهناور سیستان ( فراه، نیمروز و هیرمند ) با پیشینۀ کهن و پربار، گهواره رُشد آیین زردشتی و محور حماسه های ملی و تاریخی کشور ما بشمار می رود.

ابن حوقل، جغرافیانویس مشهور عرب در اواسط قرن چهارم هجری، شهر فراه را جلگه ای پهناور تصویر می کند که با خانه های گلی، صاحب باغها و کشتزارهایی فراوان است و خرمای زیاد دارد.

یاقوت حموی در کتاب معروف (معجم البلدان ) از فراه چنین یاد میکند: فراه شهریست بزرگ در نواحی زرنج و روستاهایش به شصت دهکده می رسد.

در کتاب معتبر تاریخ سیستان، در فصل (فضایل و عجایب سیستان) بیشترین فضایل و عجایب ذکر شده کتاب، در نواحی اطراف فراه، واقع است و تا هنوز نیز پا برجاست.

بطور مثال: «... هم به فراه به دهی که مسوَ گویند از کوه بُلی آب چکانست که اگر چه بزرگ علتی باشد چون بدان آب خویشتن بشویید که از آن بالا کوه برو چکان گردد شفا یابد.

و عجب آنست که چون مرد بصلاح و پاکیزه و نیکو سیرت باشد آب برو برچکد. پس اگر مرد مفسد و بدکردار باشد، برو آب نیاید و هر چند که آن مفسد آنجا باشد اگر چه دیر بماند آب فرو نیاید چون برخیزد، باز آب چکان شود.»

سیستان از کارروایی ها و حکمرانی های سلسله پیشدادی ها، اشکانی ها، هخامنشی ها، یونانی ها، اسکایی ها، کوشانی ها، عرب ها، صفاری ها، مغل ها، غزنوی ها و سدوزایی ها حکایت ها و روایات بیشماری در سینه دارد.

در سال۳۳۰– (قبل از میلاد) اسکندر مقدونی بعد از فتح هرات، راهش را بسوی سیستان ادامه داد و فراه و  سیستان را نیز متصرف شد.

اسکندر با سپاهش زمستان را در قلمرو سیستان بماند و در نواحی جنوب فراه، اسکندریه را اعمار نمود که به پروفتازیا مشهور گردید.

برخی مؤرخین پروفتازیا را با فراه یکی می دانند.

هنگام اقامت اسکندر در پروفتازیا، یک عده از افسران و جنرالان لشکرش بر ضد خودپرستی ها و خودخواهی های اسکندر قصد قیام نمودند که این توطئه، توسط اسکندر کشف و باعث دستگیری عده ای از جنرالان و افسران لشکرش گردید.

اسکندر در این ارتباط یکی از بزرگترین جنرال های لشکرش (فیلوتاس) را علناً محاکمه نموده و جلو چشم قشونش او را آتش زده و غم انگیزترین تراژدی سیاسی را برای سپاهش به تماشا گذاشت.

گر چه نفوذ یونانیان باختر در سرزمین سیستان (قبل از اسلام) باعث نشر تمدن جدید گردید و سیستان را بسوی عروج، ترقی و تعالی سوق داد؛ ولی قلمرو سیستان در دوره اسلامی، مراتب تمدن و ترقی علمی و عقلانی را با صفوت و صراحت اخلاق طی نمود. که این مطلب از آثار عمرانات و مشاهیر علمی و ادبی آنها به وضاحت آشکار است.

تسلط دوره اسلامی در سیستان باعث شد تا زبان علمی و ادبی این خطه زبان عربی قرار گیرد و بدین ترتیب مؤلفین بزرگی به زبان عربی از آن به ظهور برسد.

ولی زبان عربی هرگز نتوانست بطور کلی زبان محلی و ملی مردم سیستان گردد؛ لذا زبان نوین فارسی افغانستان به تدریج، زبان ملی این سرزمین گردیده و بسی شعراء، علما، فضلا و مؤلفین عالی مقامی که با آثار پربار بدین زبان ظهور نمودند.

عده ای از علما، شعرا و فضلای  فراهی که آثارشان از گزند حوادث طبیعی و یا حوادث سیاسی (یورش ها، جنگ ها و ویرانی ها) اتفاقاً مصؤون و تا زمان ما به جا مانده اند بشرح ذیل نام می بریم:

Ø      شیخ بدرالدین محمد ابونصر فراهی ( صاحب کتاب نصاب الصبیان و الجامع الصغیر)

Ø      ملا معین الدین فراهی (صاحب تصنیفات عدیده)

Ø      عطا ملک جوینی (صاحب تاریخ جهانگشاه)

Ø      محسن فراهی (شاعر شیرین کلام)

Ø      میرزا برخوردار ترکمان فراهی (صاحب گنج اللغات و حلل مطرز)

Ø      امام الحرمین جوینی (استاد محمد غزالی)

Ø      میر اقبال سیستانی (سید میر اقبال آقا) (صاحب کتاب چهل حدیث)

Ø      هلال یوسف اوقی (اوق= قلعه کاه کنونی) صاحب کتاب فضایل سجستان

Ø      احمد عبدلجلیل السجزی (از مشاهیر منجمین و ریاضین قرن چهارم هجری دارای (۲۹) کتب مؤلفه که در مکاتب اروپا موجود است. )

Ø      ابن یمین جوینی (صاحب کتب ریحانه الادب، انوارالمبارک، چشمۀ فایز)

Ø      شیخ سعد الدین حموی سیستانی (صوفی معروف و دارای تألیفات عدیده)

Ø      ملک شاه حسین سیستانی فراهی (مؤلف کتاب احیاء الملوک)

Ø      مولانا عبدالقادر بلیغ (بلیغ الکلام فراهی صاحب مقالات علمی و ادبی)

ماخذ: فراه دات كام